تحوّل زمین داری و تأثیر آن بر اوضاع اجتماعی و اقتصادی ایران در دوره ی ایلخانی (مطالعه ی موردی زمین های سلطنتی)

پژوهش حاضر درباره املاک سلطنتی در ایران دور? ایلخانان است؛ که تصویری از اوضاع اقتصادی و اجتماعی آن زمان را نشان خواهد داد. املاک سلطنتی با ورود مغولان به ایران و شکل گیری حکومت ایلخانی دستخوش تغییرات و تحولات بسیاری شد. بر این اساس بررسی تحولات در املاک سلطنتی پس از حمله مغول تا فروپاشی دولت ایلخانی، تأثیر این تحولات بر اوضاع اجتماعی و اقتصادی ایران، موضوع پژوهش است و از روش توصیفی- تحلیلی و تطبیقی استفاده شده است. اراضی سلطنتی در ادوار تاریخی با نام هایی از جمله: خالصه، خاصه، صوافی، ضیاع و اینجو شناخته شده اند. پس از ورود عرب ها به ایران، به تدریج نواحی متعددی از ایران به تصرف مسلمانان درآمد. آنان این املاک را از راه هایی چون غصب املاک سلطنتی ساسانیان و همچنین املاک مالکان ایرانی به دست آوردند که بی صاحب مانده بود. حکومتگران ایرانی بخشی از زمینهای سلطنتی را یا به اقطاع سرداران سپاه در می آوردند یا صرف امورعام المنفعه می نمودند. قبایل مغول در ابتدا شکارچیان بیشه نشین و شبانان استپ بودند که کار اصلی آنان شکار و ماهیگیری بود. با روی کار آمدن چنگیز قبایل مغول با هم متحد شدند و در ادامه لشکرکشی هایشان به سمت غرب قدرت خوارزمشاهیان را تضعیف و بخش زیادی از ایران را در زمان حیات چنگیز تصرف کنند. چنگیز پس از فتوحات و کشورگشایی هایش، املاکی را برای هر یک از فرزندانش، قبایل صحرانشین، همسران خود و بزرگان مغول و ملازمان اشراف استپ مشخص کرد. در حمله دوم مغولان که با لشکرکشی هلاکو به ایران آغاز شد، سلسله ایلخانی در ایران پی ریزی شد. ایلخانان املاک سلطنتی متعلق به شاهان و سلاطین ایران را تصرف کردند و این املاک را متعلق به خود و اینجوی خود دانستند. به علت عدم آشنایی مغولان با امر زمینداری متناسب با موقعیت جغرافیایی ایران، بیشتر املاک سلطنتی را با تخریب و ویرانی روبه رو کردند و اوضاع اقتصادی ایران را در وضعیت بحرانی قرار دادند. با روی کار آمدن غازان خان، وی با کاردانی وزیر ایرانی اش، خواجه رشیدالدین فضل الله، اقدامات و اصلاحاتی را برای بهبود اوضاع اقتصادی جامعه اجرا کرد؛ اراضی بایر و مخروبه را ملک سلطنتی و اینجوی خود دانست؛ در آبادانی اراضی بایر کوشید و از املاک سلطنتی برای اقطاع، وقف، بخشش و اهداء بهره برد. این امر موجب گردید تا حاکمان محلی برای حفظ املاک خود از تصرف ایلخانان و همچنین ایلخانان خود برای حفظ املاک تحت سلطه، دست به وقف و ساخت مراکز علمی و آموزشی زدند که رونق اقتصادی و فرهنگ از نتایج بارز آن است.